Türk dostu, Kuman dilinin dünyada yaşayan en büyük araştırmacısı bilim adamı Türkolog İstvan Kongur Mandoky’nin dünyaya gelişinin 75. Yılında rahmetle anıyoruz.

Macaristan’da 45 yıl süren komünizm hayatında yılmadan Türkiye ve Türk insanıyla devamlı iç içe olan, Kuman dilinin yanı sıra Türkçenin neredeyse tüm lehçelerini mükemmel bir şekilde konuşan, benim bizzat tanışma şerefine nail olduğum, birçok kez dost hane sohbetlerinde bulunduğum, Türkiye Kültür Bakanlığı tarafından en saygın bir bilim adamı olarak anılan ve tanıtılan Türkolog İstvan Kongur Mandoky, yaşasaydı  bu yıl77 yaşında olacaktı. Ben de bu makaleyi hüzünlü bir şekilde de olsa çevirerek, siz okuyucuların bu değerli bilim adamını tanımasını istedim.

                                                     İstvan Kongur Mandoky

                                                 (Karcag, 1944-Mahacska, 1992)

Bu yıl 75 yaşında olacaktı İstvan Kongur Mandoky, Kuman dilinin Macaristan’daki araştırmacısıydı. Henüz 48 yaşında olmasına rağmen, aramızdan çok erken ayrılmasına rağmen yine de çok önemli bir araştırma hayatı miras bıraktı bizlere. Ortaya çıkardığı çok fazla etimolojiyi bizlere kazandırdı ve bilimi zenginleştirerek, uluslararası ve Türkoloji alanında söz sahibi oldu. Hristiyan dinindeki dua olan ‘Bizim tanrımız’ duasını Macarcadan Kuman diline çevirerek tüm dünyada dikkatleri üzerine çekerek büyük takdir kazandı ve tanındı.

13. yüzyılda Macaristan’a yerleşen Kumanların dilinin yaşatılması ve araştırılması sadece Macaristan’daki Türkoloji, Macar dilinin araştırılması için değil, Türk-Macar kültür tarihi içinde olağan üstü ölçüde çok önemlidir.

          Mándoky’nin doğduğu şehir Büyük Kumanların kalbindeki Karcag şehri Türkolog için çok önem arz etmektedir. Türkolog Mandoky, liseye kadar eğitim hayatını Karcag şehrinde aldı. Ziraat Teknik okulunda okurken, dillere karşı yeteneğini fark etti. Rusça ve Türkçe öğrenmeye başladı. Üniversite hayatına ise Budapeşte’de başladı. Budapeşte ELTE Üniversitesi Türk Filoloji bölümünde okumaya başladı. Burada Mandoky’nin hocalığını Karcaglı hemşerisi dünyaca ünlü Türkolog Profesör Gyula Nemeth  yaptı. Üniversiteyi bitirdikten sonra Macaristan Szecsenyi Kütüphanesi’nde, ardından ise Csoma Körös Cemiyeti’nde çalıştı. 1970’den itibaren ise Macaristan Bilimler Akademisi’nde İç-Asya Araştırma Grubunda çalışmaya başladı.

Türkoloji de geleneksel bölgelerinin içinde bulunduğu, yurt kurumu öncesi (896) Türk-Macar ilişkileri, Macarların eskiçağı araştırdı. Çok eski Türkçe sözlerin ortaya çıkarılmasıyla ilgili birçok çalışmalara imza attı. Mesela, börtü, a bütü, bűn tilt, gyón, gyarló, bocsánik, irgalom, könyörült sözlerin etimolojilerini gün yüzüne çıkardı.

1965 yılından itibaren Romanya ve Bulgaristan’a, Tuna nehri kıyılarına, Bobruca, Deliorman bölgelerine giderek, burada yaşayan Tatarları araştırdı. En eski Kuman dillerini konuşan ve bu dile en yakın lehçe olan Kıpçak dilini araştırdı. Bizzat bu bölgeleri dolaşarak Karasu, Megidia, Valea Neagra ve Kogalniceau köylerinde yaptığı bilimsel araştırmaları Dobruca Tatar dil bilimi isimli çalışma notlarında yazdı. Ancak Mandoky’nin bu çok önemli çalışmaları şimdiye dek maalesef basılmadı. Dobruca isimli çalışmaların ardından Orta-Asya araştırmaları geldi. Başkırya, Kırgızistan ve Kazakistan’da çalışmalar yaptı. Kuman-Başkır ilişkilerini inceleyerek, bazı Kuman milletleri isminin hem Başkırlarda, hem de Macaristan’ın güney bölgesinde olduğunu ortaya çıkardı. Mesela, Başkırlar, Kıpçak (Kıpsak) kabilesinin Macaristan’daki Büyük Kuman bölgesindeki isimlerinin Kapçag ve Kapçog olduğunu tespit etti. Kazaklar ve Tatarlar arasında yaptığı araştırmalardaki dil lehçesi ve etnografya koleksiyonları Macaristan’daki Kuman dili sırlarının çözülmesine çok büyük katkı sağladı. 1981 yılında savunduğu Kuman dilleriyle ilgili olan doktora çalışması bizlere ve gelecek için çok önemli bilimsel çalışmaları ve sonuçlarını gösteriyor. Mandoky’nin 1992 yılındaki vefatından sonra onun yolundan yürümek isteyen bilim adamlarına büyük iş düşüyor. Mandoky’nin çalışmalarının geliştirilmesi ve Macaristan’daki Kuman dillerinin daha iyi tanınabilmesi için araştırmaların sürmesi gerekiyor.

   Mándoky’nin 22 Ağustos 1992 yılındaki vefatının ardından çok önemli bilim kariyeri sonlanmış oldu. Son araştırmasını Dağıstan’da, Mahaçkale’de gerçekleştirirken beklenmedik bir şekilde aniden hayata gözlerini yumdu. Gözlerini hayata yumduğunda yanında şair dostu Magomed Badrutdin, Nogay meslektaşı Narbek Azsokoviç ve Kumuk dostu Cengizi Magomedoviç bulunuyordu. Naaşı, Mahaçkale’den Kazakistan’ın o zaman ki başkenti Almaata’ya götürüldü. Orada son yolculuğuna uğurlandı. Türkiye Kültür Bakanlığı, cenaze töreni için Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan bir hoca görevlendirdi. Kengsa mezarlığında defnedildi. Kazakistan Bilimler Akademisi tarafından sahiplendi. Doğduğu Karcag şehri de Mandoky’nin anısına bir anıt yaptırdı. Öte yandan bir de Doğu Mirasımız isimli kitaplar dizisiyle Mandoky’yi saygıyla andı.

 Dr. Júlia BARTHA

07.10.2021