1. ábra Kuman parkı Karcag sınırında
Sevgili Okurlar,
Türk halklar ailesinde küçük bir grup olan, Kumanları sizlere tanıştırmak istiyorum. Macaristan ortasında, Tuna ve Tisa nehri arasında ve Büyük Macar Ovasının bir bölümünde aslında Kıpçak Türk halkından, Kumanlar yaşamışlar. Tarihi açıdan epeyce zor açıklanabilir olmasına rağmen bu bölgedeki , birkaç şehrinin nüfusu hala kendini Kuman olarak hisseder. Halkın kültürü Doğu kültüründen, özellikle Avrasya’dan gelen atlı nomad (göçmen) kültürünün büyük bir karakteristik yapısını 20. yüzyıla kadar muhafaza etmiştir. Kumanlar Moğol İmparatorluğunun Batıya genişlenmesi sebebi ile 13. yüzyılda (1239) Karpat Havzasına gelmişler. 1279 yılnda kral tarafından oluşturulan Kuman Kanunu ile Tuna-Tisa nehri arasında, yer alan Köröş-Maroş nehri kenarına ve büyük Macar ovasının şu andaki ’Büyük Kumanistan’ bölgesine yerleştirildiler.
Bu tarihten sonra takriben bir yüzyıla kadar orada göçmen olarak yaşamışlar. Ancak 16. yüzyılda eski hayat biçimini terk ederek yerleşik hale gelmişler.
2. ábra Çobanlar kepenekte
Kuman Kanunu güvence altına alınmış, özel haklar, Otonom hakkına sahip olarak 19. yüzyılın ortasına kadar yaşamışlar Ancak onlara yavaş yavaş assimilasiyon başlatıldığı halde, doğudan getirdikleri hayat biçiminlerini uzun süre muhafaza etmişler. Bunu başarabilmelerinin sebebi özellikle oldukça kapalı bir topluluk olmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Kuman dilindeki özellikle coğrafya adları, insan adları , hayvancılıkla ilgili sözler ve örf ve ádetlerinin bazı bölümünleri bu güne kadar muhafaza edilmiş. Büyük Kumanstan halk kültürünü bu şekilde değerlendirebiliriz.
. 3.ábra Gyula Nemeth heykeli
Kuman dilinin en arkaik kelimeleri coğrafya adlarıdır. Kumanlar Kipçak-Türk dilini 16. yüzyılın sonuna doğru yavaş yavaş unutulmalarına rağmen coğrafya adlarını ve hayvancılıkla ilgili sözleri bugüne kadar kalması Çoban kültürlerini bugüne kadar devam ettirmiş olmalarından dolayıdır.
Kuman dil bilgileri 20. yüzyılın sonuna kadar bu konuda araştırmalar yapan Gyula Németh, László Rásonyi , István Kongur Mandoky, Imre Baski tarafından ortaya çıkarılmıştır.
4. ábra Süslü düğün atları
Coğrafya adlarında en eski ve enteresan şehirlerin sınırında olanlar kurganların (höyükler) adlarıdır. Bu kurganlar takriben 4 bin seneliktir. Kumanlar geldiği zaman tabii olarak artık buralı oldukları için yaşadıkları bu yerlere de kendi Kuman
5. ábra Kuman gusarlar
diliyle ad vermişler. Karcağ sınırında 63 tane kurgan adı mevcut olduğu bunların bazılarının gerçekten Kuman olduğunu biliyoruz: Bengecseg (bengüçik), Kormánycsok (kurbançik), Zádor (Salgor), Orgondaszentmiklós (orkun dağ ) ve saire. Hatta, şehirin adı Karcag (Karsak – tilki) Kuman olduğunu, ad büyüsünü(ad magiya) hem Gyula Németh, hem István Kongur Mándoky incelemiştir. Coğrafya adlarının çoğu, orta çağa has olan hususiyet gibi insan adlarında gelinmiş. Kuman kültürünün kalıntısı halk inançı olan Şamanizmdir. Şaman özellikle Büyük Kumanistan ve komşu bölgesi, Hortobágy halk inançında kalan táltos (Şaman) 20. yüzyıla kadar yaşadı. Ama görevi Türklükte olan şamanlardan ayrılmış, táltos (saman) özellikle hayvanlar tedavi edin ve kötü hava ötürü boğa olarak mücadele eder. Táltos şekli halk kültüründe canlandiği için bu konuyla ilgili halk sanatında, özellikle çoban sanatında nice resimler hazırlanmış. 6. ábra Balbal ve Kumna
Örf ve ádetlerimizde düğünle ve gömme ádetlerle ilgili bazen Kuman motiflerine dikkatini çekmek istiyorum . Özellikle düğünle ilgili ádetlerimizde nice Doğu ve Doğu Avrupadaki ádet-motifi, gelin hediyesi, kalım (başlık parası), elma sümgesi , dügün bayrağı ile ilgili olanlar hala yaşıyor. Yol bağlanması, sağdiç, ve koyun başının ritüelli dağıtınıı bugünkü Kazak adetleriyle paralellik gösteriyor.
.
7. ábra Kuman kadını
Bu paralellik Orta-Asya’daki kültürü ile ilişkisini gösteriyor. Düğünlerde özel bir görevli,vőfély , siz Türk sağdic gibi bir „ akraba” dır. Görevleri hemen hemen ikisinin de aynıdır. Düğünde katılan misafırlerle ilgilenmek, yemekler taşımak, şarkılarla, şiirlerle, manilerle sürekli misafırleri eğlendirir. Bu vőfélyversek (sağdiç şiírleri) zaten bütün düğün olayını şiírlerle ebedileştirir. Sağdıç becerekli, iyi konuşan bir erkek olabilir, genellikle babadan oğluya kadar nasıl sağdıç olunacağı öğrenilir. Elle yazılmış sağdıç defteri köylerde genç vőfély-e verilir. Burada, Büyük Macar Ovasında düğün bayrağı simge olarak kültürümüzün çok eski hatıresıdır. Atların başına takılmış baş örtüsü Orta Asya’daki kazakların sümgesine paralellik gösterir. Ármin Vambéry 19. yüzyılda yazdığı makalesinde enteresan motiflere dikkat çekmiştir :”düğün alayında, gelin damatın evine giderken yol geçiş zamanında ayrı ayrı oyunlar yapılır. Birinci atlı arabasında gelin yengeleriyle oturur. Delikanlılar gurubun etrafında fır fır dönerler. Delikanlılardan kim çabuk atlayarak ilk önce geline ulaşırsa, ödül olarak baş örtüsünü alıp kendi atının başlığına (yulara) takar. „ Zaten bu ödül olarak alınmış baş örtüsü düğün eğlencesinin simgesidir. Büyük Kumanistanda bugűne kadar bu düğün bayrağı, Kuman kültürünün güzel kalıntısı olarak yaşıyor, böylece düğün simgesi olarak sayılmaya devam ediyor.
Kuman kaptanın şekli folklorda muhafaza edilmiş. Kumanlar eski zamanlarda hukuken Otonomda yaşarlar, hakimlerini kendi kendine seçerler, bu seçilen hakimin üstünde sadece naip (vali, genel vali) bulunurmuş. Ancak 19. Yüzyılın sonunda doğan vilayet düzeni ile Kuman kaptanı unvanı kalkarak haklarıda alındığı için doğal olarak Otonom hakda sona ermiş. Buna rağmen folklorda Kuman kaptanın seçme devam etmektedir. Kuman şehirlerde bu kaptanın unvanı ( halksız olarak) 2000 yılından beri her yıl yenilenir. Her şehir kendi kaptánını seçer. Kuman kaptanı olmaya maddi gücü çok saygın bir insan olması gerekir.
8. ábra Çobanlar
Gömme ádetlerimizde kurganların üstünde duran balballar Kumanların özellikleri olarak sayılır. Bu balballar, 9. yüzyıldan beri Kumanların göçmen yolunu gösteriyor. Macaristan’a geldikten sonra, yerleşim yerlerinde taş ( dağ) olmadığı halde böyle balballar ağaçtan dikilirmiş. Bunlara ait çokca izler bulunmuştur. Özellikle yer adlarıyla ilgili olanları biliyoruz, Meselá Karcag yanında olan bir kurganın adı: Kormancsok – kurbancik, (yani bu balbalların önünde kurban kesilmiş), başka bir örnek: kunkép – Kuman resimi ( bu balbal heykeller insan yüzünü, ve orta çağında olan askerlik giysisini göstermiş.) Kumanların arasında yas rengi için koyu kök vardı. Bu renkli kök tabuta sürüldü ve insanlar yas tutuyorsa o zaman koyu kök kıyafetini giyerlermiş ki yasta oldukları anlaşılsın diye.
9. ábra Çobanlar
Bu ádet Sırbistan’da görülmüş, aslında bu adet Büyük Kumanistanda yaşayan insanlarda 20. yüzyılın başına kadar yaşamıştır.
Arkeoloji kazı yapıldığı zaman enteresan bir sonuç ortaya çıkmıştır: Karcag-Orgondaszentmiklóş Kuman köyü mezarında ölü başının altında iki çeşitli bitki bulunmuş. Pelin otu (Artemisia absintium) ve anyarozs ( Secale cornutum) bitkiler zaten uyuşturucu yapısı olan bitkilerdir, bunların tedavi amacıyla mezara koyulduğu sanılmaktadır. Sonuncu bitkiden 1935 yılında bir Amerika’daki araştırmacı maalesef dünyada ünlü LSD adlı uyuşturucu maddeyi yapmıştır.
10. ábra Gren sığırler Hortobagz çölünde
Halkın beslenmesinde yer alan ’kuru et’, tütsülenmiş et ve özel kavurulan koyun eti bölgemizin karakteristik özelliğidir. Hafta içi günler halk beslemesinin temeli darı imiş, ama bayramlarda her ailede koyun kesilir. En saygınmisafire koyun başı sunulur. Koyun başını dağıtılma ritüeli hala bugünkü düğün adetlerimizde de yer alır. Bu ádet Kıpcaklarda, Kazak ve Kirgiz halk kültürüyle paralellik göstermektedir.
11. ábra Pazar
Halk giyinişi, kiyafetlerden özellikle çoban kepeneği, özel şapkasının formu, ve genellikle çobanların kiyafetidir Doğu kültürünün nice izlerini muhafaza eder. Çoban kepeneği Macarca ’szűr’ (sür) hem adı, hem şekli Türk çobanlarının aynı kepeneğiyle akrabalık gösteriyor. Bu giyiniş 19.-dan beri artık bayram kıyafeti, bu zamandan beri süslü olmuş, ama her Kuman şehirlerin de aynı renklerle, ama başka-başka motifler kullanılır. Kepengin formü ve bazen motif (meselá çiçekte çiçek) Osmanlı kültürünün etkisini gösteriyor. Bu çoban kepeneği bütün Karpat havuzunda yayılmış kıyafet olduğu halde en arkaık nüşhayi Büyük Kumanistan alanında ortaya çıkmış.
Halk kiyafetlerimde yuvarlak kadın kürkü ilginçtir. Kavkaza’daki burkanın akrabasıdır. Koyun derisinden hazırlanmış, süslü bir giyim kuşam şeklidir. Büyük Kumanistan’dan özellikle Romanya’da Erdel tarafına dağıtılırmış.
Yukarıda söylediğimden 13. yüzyılda gelmiş, ama yavaş yavaş Macar’lara entegre eden Kumanlar kendi kültürünün nice parçaları, özellikle etnik kimliğini bugüne kadar muhafaza ettiğini tespit edebiliriz.
Sevgili Okurlar, arkadaşlık, sevgi, kardeşlik Güneş ışığı gibi, hepimizin yüzünü parlatır. Bu değerleri daima muhafaza edelim!
Sevgi ve saygılarımla 19 Mayıs Atatürkü anma ve gençlik ve spor bayramınız kutlu olsun
Dr Julia BARTHA
17.05.2020
Yazarın Diğer Makaleleri
- 05 Nisan 2022 ŞAFAK IŞIĞI
- 07 Ekim 2021 TÜRK DOSTU BİLİM ADAMI ISTVAN KONGUR MANDOKY
- 09 Mayis 2021 TÜRBELER
- 02 Nisan 2021 İBRAHİM MÜTEFFERİKA
- 05 Mart 2021 Macar Uzmanların Türkiye'deki Etnik grup incelemeleri
- 19 Subat 2021 AVRUPA'NIN EN CESUR KADINI
- 29 Ocak 2021 DANİEL EFENDİ DANİEL SZİAGYİ
- 07 Ekim 2020 YAZARIMIZIN ACI GÜNLERİ
- 13 Temmuz 2020 YAZ TATİLİ VE TORUNLARIM
- 20 Haziran 2020 Macaristan'da yaşayan eski bir Türk geleneği
- 17 Mayis 2020 TÜRK MACAR BENZERLİKLERİ 1
- 28 Mart 2020 MUTLU ANADOLU SEYAHATLERİM
- 26 Mart 2020 DR. JULIA BARTHA'NIN BİYOGRAFİSİ
11 Yorum
Ayla
17 Mayis 2020AYSEL KİLECİ
17 Mayis 2020Suna Gülgüden
17 Mayis 2020Halit Çalışkan
17 Mayis 2020Ceyda Çiltaş
17 Mayis 2020Armağan ümit çı
17 Mayis 2020ERTUĞRUL ÖZBAĞ
17 Mayis 2020Nilgün tezer
17 Mayis 2020Nurdan Erakıncı
17 Mayis 2020serdar taştanoğ
17 Mayis 2020TUNCER GÜLENSOY
20 Mayis 2020