Düzen Karmaşa Döngüsü

Toplumlarda iki tür insan vardır. Etken olanlar ve edilgen olanlar. Onları “aktif” ve “pasif” olarak da tanımlayabiliriz. Etken olanlar topluma yön verirler, edilgen olanlar ise yönlendirilirler. Etken kişiler çevrelerindeki insanları bir-araya toplayıp şirketler, dernekler, vakıflar ve politik partiler kurarlar. Yani, karmaşadan organize (düzenli) sistemler oluştururlar. Fakat bu tür etken kişiler azınlıktadır. Toplumun çoğunluğu edilgen olup yönlendirilmek ister. Bu duruma “sürü zihniyeti” de diyebiliriz. Sürüye katılmak kolay, sürü oluşturmak ise zordur. Sürünün oluşumu dağdan inen bir kartopunun çığa dönüşmesine benzer. Kartopu küçüktür ve onu iten hafif bir rüzgâr olabilir. Bir kere yuvarlanmaya başlayınca, kartopu dağdaki dağınık durumda olan karları etrafına toplar ve büyür. Dağdan aşağı ovaya indiğinde durdurulamaz bir güçle her tarafı kaplar. Demek ki, küçük bir başlangıç beklenmedik sonuçlara yol açabilir.

Fizik bilimi bu duruma “kelebek etkisi” demiştir. Kelebek etkisi bir mecazdır. Küçük etkilerin zamanla büyümesiyle ortaya çıkan beklenmedik sonuçları açıklamak için oluşturulmuştur. Küçük etkilerden büyük sonuçların ortaya çıkmasına evrende de tanık oluyoruz.  Evrenin derinliklerinde galaksiler, gök adaları, yıldız toplulukları ve daha birçok gök cisminin oluşumu karmaşadan düzenin ortaya çıkışını sergiler. Yıldızların ve yıldız topluluklarının evrenin geniş boşluğunda dağılıp yok olmayışları etkin kuvvetlerin evrende edilgen nesnelere şekil verip bir-araya toplamalarındandır.

Dünyada canlı türlerin ortaya çıkışı da aynı mekanizmanın bir başka görüntüsüdür. Önce mikro organizmalar oluşuyor. Sonra onların bir-araya gelişi ile daha büyük canlılar ortaya çıkıyor. Büyük canlılar varlıklarını devam ettirmek için daha küçük canlıları bünyelerine katarlar. Bu duruma beslenme diyoruz. Fakat gerçekte olmakta olan dağdan inen kartopu olayıdır. Büyüme şartlar uygun olduğu sürece devam eder, ancak gizli bir denge mekanizması da büyümenin sonsuza kadar sürüp gitmesine engel olur. Bir-araya gelmenin sonucunda büyüyen sistemin dengesi kararsız hale dönüşmeye mecburdur. Doğa sonsuz büyümeye izin vermez. İçten oluşan titreşimler, yalpalamalar, sürtünmeler, huzursuzluklar arttığında sistem kontrolden çıkıp dağılır. Bu durum hem canlılar, hem cansızlar, hem de insan toplulukları için geçerli. Yani “düzen-karmaşa döngüsü” genel bir doğa yasası olmaktadır.

Eskiden beri insanların yapmış olduğu en temel tespit, doğada değişmeyen hiç bir şey olmadığıdır. Her "şey" sürekli değişim halindedir. “Değişmeyen tek şey değişimdir” sözünü hepimiz duymuşuzdur. Bizim vücudumuzdaki hücreler dahi değişiyor. Eskiler ölüp yenileri yerlerine geliyor. Fakat öte yandan düzen-karmaşa döngüsü gereği değişim yeni oluşumlara neden oluyor. Yeni oluşum eskisinin devamı olsa da, bir fotokopi gibi bire-bir tekrar olmayıp “benzeşim” şeklinde gerçekleşiyor. Her türün üyeleri bir benzeşim içerseler de hiç biri diğerinin kopyası değil. Evrim dediğimiz doğa olayı da benzeşerek değişen canlı türlerin zaman içindeki görüntüsüdür.

Yaşadığımız bu pandemi dönemi de hem düzen hem karmaşa getirdi. Bir yandan insanlar evlerine çekilerek daha düzenli bir hayat sürerken, diğer yandan hızla yayılan ve halen yayılmaya devam eden Covid-19 virüsü, karmaşa üretmeye ve ölümlere neden olmaya devam ediyor. Düzen-karmaşa döngüsünü anlayıp kabul etmemizde yarar olduğu görüşündeyim.

Doç.Dr.Haluk BERKMEN

07.10.2020